Κωπαΐδα: Η προϊστορική λίμνη που έγινε ζωοδότης κάμπος
Περασμένα μεσάνυχτα και εγώ ξυπνάω διψασμένος.
Διψασμένος, αλλά και με μια περίεργη αγωνία…
Ήπια νερό, ξεδίψασα και στο μυαλό μου ήρθαν εικόνες από μια πρόσφατη βόλτα στον κάμπο της Κωπαίδας.
Η αγωνία είχε να κάνει μάλλον με το νερό, αφού ερωτήματα σχετικά, έκαναν την εμφάνιση τους…
-Και αν χαθεί το νερό;
– Πώς φτάνει το νερό σε εμάς;
-Τι σημαίνει αποξήραναν μια λίμνη;
Άμα ο Μορφέας δεν είναι φίλος σου, τέτοια και άλλα πολλά θα σε ξυπνάνε μέσα στην άγρια νύχτα.
Μια λίμνη με πολύπαθη ιστορία
Οι πρώτοι που αποξήραναν την λίμνη Κωπαίδα ήταν οι αρχαίοι κάτοικοι του Ορχομενού, οι Μινύες. Οι Μινύες τον 16ο αιώνα π.χ. περίπου, πραγματοποίησαν εντυπωσιακά για την εποχή αρδευτικά έργα, δημιουργώντας κανάλια, καταβόθρες και σήραγγες και αποξήραναν την λίμνη, διοχετεύοντας το νερό, στον κόλπο της Λάρυμνας.
Έργα αποξήρανσης έγιναν ξανά αργότερα από τον Κράτη τον Ολύνθιο, στα χρόνια του Μεγάλου Αλεξάνδρου, όπως αναφέρει ο Στράβωνας.
Στα σύγχρονα χρόνια, μετά την απελευθέρωση και την ανασύσταση του Ελληνικού κράτους, η λίμνη Κωπαΐδα, συχνά πυκνά πλημύριζε, δημιουργώντας τεράστια προβλήματα στους παράκτιους πληθυσμούς. Έτσι το 1830, ο Ιωάννης Κωλέττης, πρέσβης της Ελλάδας στο Παρίσι, θέτει το θέμα της αποξήρανσης της Κωπαΐδας και της απελευθέρωσης 250.000 στρεμμάτων, στους Γάλλους κεφαλαιούχους, στους τραπεζίτες και στις μεγάλες γαλλικές επιχειρήσεις. Από εδώ και πέρα θα αρχίσει μια περιπετειώδης προσπάθεια που θα κρατήσει πάνω από 50 χρόνια, μέχρι να αποδοθεί στην καλλιέργεια ο κάμπος.
Με το Βασιλικό Διάταγμα «περί προικοδοτήσεως των αγωνιστών του 1821» που εκδόθηκε το 1836, η ελληνική κυβέρνηση προωθεί σχέδιο καταγραφής και τοπογραφικού σχεδιασμού όλων των κρατικών κτημάτων, με σκοπό να τα διαθέσει στους ακτήμονες αγωνιστές του 1821, οι οποίοι από την ανέχεια και την φτώχεια το είχαν ρίξει στις ληστείες για να επιβιώσουν.
Η ολοκλήρωση των έργων δεν ήταν εύκολη υπόθεση, άλλωστε το νεοσύστατο Ελληνικό κράτος ούτε πόρους είχε, ούτε τεχνογνωσία, έτσι παρέλασαν από την Βοιωτία, Άγγλοι , Γάλλοι και έτεραι φιλικές δυνάμεις.
Ένας από τους συντελεστές της μεγάλης προσπάθειας για την αξιοποίηση και την σωστή διαχείριση του κάμπου, ήταν ο Άγγλος διευθυντής Χάουαρντ Μακ Ελντέρ. Πράγματι από το 1908 έως 1952, με εξαίρεση τα χρόνια της Γερμανικής κατοχής, ήταν η ψυχή του κάμπου. Οι σύγχρονοι του, τον θυμούνται να γυρίζει με την άμαξα του, ατέλειωτες ώρες μέσα στον κάμπο, να επισκέπτεται τα γραφεία, τα φυλάκια και τις εγκαταστάσεις, για να έχει προσωπική άποψη για όλα τα θέματα που απασχολούσαν το κτήμα.
Στην εποχή του όλα τα ποτάμια, και όλες οι σούδες καθαρίζονταν κάθε ένα ή δύο χρόνια από τα καλάμια και ότι άλλο φύτρωνε στις όχθες τους και διατηρούνταν καθαρά σ’ όλη την διαδρομή τους. Οι χωμάτινοι δρόμοι επισκευάζονταν ώστε να γίνονται βατοί από την επίδραση του χειμώνα. Τα μικρά και τα μεγάλα φράγματα διατηρούταν σε καλή κατάσταση, ώστε να είναι έτοιμα για το πότισμα του καλοκαιριού. Τα κτίρια των γραφείων, των κατοικιών, και των φυλακίων περιβάλλονταν από αυλές και κήπους με λουλούδια που έλαμπαν από καθαριότητα.
Με τούτα και με τα άλλα, φτάσαμε αισίως στην 1η του Ιούνη στα 1886. Η ημέρα εκείνη, ήταν η μέρα των εγκαινίων του μεγαλύτερου έργου που είχε γίνει ποτέ στην ελληνική επικράτεια.
Όπως ήταν αναμενόμενο τα εγκαίνια έγιναν με κάθε λαμπρότητα όπως ταιριάζει σε ένα τόσο μεγάλο έργο.
Πλήθος κόσμου από το Ακραίφνιο, Κόκκινο, Κάστρο, Αλίαρτο και τις γύρω περιοχές της Βοιωτίας και της Λοκρίδας, κρατώντας Ελληνικές και Γαλλικές σημαίες έχει συγκεντρωθεί γύρω από τον υδατοφράχτη.
Στην είσοδο της σήραγγας της Καρδίτσας (Ακραιφνίου) σε μια μεγάλη πλάκα με κόκκινα γράμματα ήταν γραμμένα, τα εξής:
ΟΜΟΝΟΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΓΑΛΛΩΝ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΤΟΥ Α ΒΑΣΙΛΕΥΟΝΤΟΣ, Η ΓΑΛΛΙΚΗ ΕΤΑΙΡΙΑ ΤΗΣ ΚΩΠΑΪΔΟΣ ΤΗΝ ΤΕ ΓΗΝ ΑΠΟΤΕΜΟΥΣΑ ΚΑΙ ΤΑ ΟΡΗ ΔΙΑΡΥΞΑΣΑ ΤΗΝ ΜΕΝ ΛΙΜΝΗΝ ΕΞΗΓΑΓΕ, ΤΟ ΔΕ ΠΕΔΙΟΝ ΜΕΧΡΙ ΤΟΥ ΝΥΝ ΑΡΓΟΥΝ, ΤΟΙΣ ΓΕΩΡΓΟΥΣΙΝ ΑΠΕΔΩΚΕ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΒΛΑΠΤΟΝΤΑΣ ΠΟΤΑΜΟΥΣ ΑΠΕΣΤΡΕΨΕ. ΤΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ ΤΗΣ ΕΞΑΓΩΓΗΣ ΗΡΞΑΤΟ ΜΕΝ O SAUVAGE ΤΟ 1846, ΕΠΑΝΕΛΑΒΕ Δ’ ΑΥΤΑΣ Ο TARATTE ΤΟ 1881, ΟΥ ΘΑΝΟΝΤΟΣ ΑΥΤΑ ΤΑ ΕΡΓΑ ΔΙΕΓΡΑΨΕ ΚΑΙ ΕΠΕΤΕΛΕΣΕΝ Ο LEON POCHEΤ ΤΩ 1882-1886.
Μεγάλη η ιστορία της Κωπαίδας, είτε σαν λίμνη, είτε σαν πεδιάδα. Να τα έργα, να οι σήραγγες και οι καταβόθρες, να μικραίνει η λίμνη τους θερινούς μήνες, να αυγατίζει τους χειμερινούς.
Εδώ οι Άγγλοι, εδώ και οι Γάλλοι επενδυτές. Προβλήματα με τους παραλίμνιους καλλιεργητές, εγκαταστάσεις για την διαχείριση της πεδιάδας, καλλιεργητικά προγράμματα.
Με Β.Δ. στις 23 Αυγούστου του 1953 επικυρώθηκε σύμβαση του Ελληνικού Δημοσίου με την Αγγλική Εταιρία λίμνης Κωπαΐδας να εξαγοράσει το κράτος για ένα εκατομμύριο οχτακόσιες χιλιάδες στερλίνες (1.800.000) όλη την περιουσία της εταιρίας που υπήρχε στην Κωπαΐδα.
Τον ίδιο χρόνο μοιράστηκε σε 12.500 οικογένειες απ΄ τα γύρω χωριά.
Οργανισμός Κωπαΐδας
Με την οριστική διανομή του κτήματος, ο Οργανισμός Κωπαΐδος αντικατέστησε την Αγγλική Εταιρεία. Στο θέμα των καλλιεργειών εφάρμοσε το “κυλιόμενο” πρόγραμμα, που είχε εφαρμόσει και η Αγγλική Εταιρεία – πρόγραμμα εναλλασσόμενων καλλιεργειών – με σκοπό την όσο το δυνατό μεγαλύτερη αύξηση της αποδοτικότητας των εδαφών. Επειδή όμως τα έργα που είχαν εκτελεσθεί μέχρι τότε ήταν κυρίως αποστραγγιστικά, ο Οργανισμός έστρεψε την προσοχή του αφενός στην κανονική λειτουργία του αποχετευτικού δικτύου, αφετέρου στην κατασκευή αυτόνομου αρδευτικού δικτύου.
Έτσι το 1958-59 στις όχθες της Υλίκης κατασκευάστηκε αντλιοστάσιο και ειδικό κανάλι επιστροφής στα ποτάμια συμπληρωματικών ποσοτήτων νερού.
Όταν η στάθμη της λίμνης πέφτει κάτω από τα όρια άντλησης έχει προβλεφτεί πλωτό αντλιοστάσιο να τροφοδοτεί το σταθερό, (διπλή άντληση) από απόσταση ενός χιλιομέτρου περίπου όπου η λίμνη έχει μεγάλο βάθος.
Το 1972 έγινε διαπλάτυνση και εκβάθυνση της παλαιάς διώρυγας και ανοίχθηκε νέα σήραγγα δίπλα στην παλαιά πολύ μεγαλύτερη και έτσι ολοκληρώθηκαν τα αντιπλημμυρικά έργα του κάμπου της Κωπαΐδας. Με την εκτροπή των νερών στη νέα διώρυγα έπαυσε να χρησιμοποιείται η παλαιά σήραγγα και μαζί μ’ αυτή και η λειτουργία του υδροηλεκτρικού εργοστασίου που λειτουργούσε στην έξοδό του.
Το 2014 ο Οργανισμός Κωπαΐδας καταργήθηκε και κάθε αρμοδιότητά του μεταφέρθηκε στην Περιφέρεια Στερεάς Ελλάδας.
Οι εγκαταστάσεις της Κωπαΐδας
Για την σωστή διαχείριση της πεδιάδας, που ήταν εξίσου δύσκολη με την αποξήρανση, έπρεπε να γίνουν οι απαραίτητες εγκαταστάσεις στο καταλληλότερο χώρο και να οργανωθεί ένα σύστημα αποτελεσματικής διοίκησης. Προσωρινά η Εταιρεία λειτούργησε στις εγκαταστάσεις των Θηβών. Η οριστική όμως εγκατάσταση προβλεπότανε να γίνει στην Αλίαρτο, όπου από το 1887 είχαν κτιστεί και τα πρώτα κτίρια. Η επιλογή της Αλιάρτου συγκέντρωνε πολλά πλεονεκτήματα. Ήταν πάνω στην μοναδική Εθνική Οδό που συνέδεε την Αθήνα με τις πρωτεύουσες των γύρω νομών, ήταν στο κεντρικότερο σημείο του κτήματος και μακριά από τα επικίνδυνα έλη του κάμπου. Επί πλέον στο Μούλκι προβλεπότανε να γίνει ενδιάμεσος Σταθμός του σιδηροδρόμου Αθηνών-Λαμίας.
Ανάμεσα στα χωριά Μάζι και Μούλκι υπήρχε μια μεγάλη έκταση που είχε παραχωρηθεί από το Ελληνικό Κράτος με το νόμο περί «Προικοδοτήσεως Ελλήνων Αγωνιστών του 1821» στους οπλαρχηγούς Γεώργιο Κριμπά από το Μάζι και Νικόλαο Κριεζώτη από την Εύβοια. Στο κτήματα αυτά και σε μικρές άλλες ιδιοκτησίες που συνόρευαν βρέθηκε και ο κατάλληλος χώρος για την δημιουργία των απαραιτήτων εγκαταστάσεων της εταιρείας.
Ο χώρος ανάμεσα στις κατοικίες και τις άλλες εγκαταστάσεις γέμισε από δέντρα και θάμνους και παρτέρια με παντός είδους λουλούδια, ενώ όλο το κτιριακό συγκρότημα ήταν περιφραγμένο και οι είσοδοι ελεγχόμενοι. Στο χώρο του κήπου αργότερα κατασκευάστηκε υδρόμυλος και ριζόμυλος. Στους ντόπιους αλλά και στους κατοίκους των γύρω περιοχών ο οικισμός αυτός θα γίνει γνωστός με την ονομασία Κριμπάς, όνομα που επεκράτησε από το κτήμα που αναφέραμε παραπάνω. Ο δε χώρος των εγκαταστάσεων, που αποτελούσε και το αξιοθέατο της περιοχής, κήποι του Κριμπά.
Στην Αλίαρτο κατασκευάστηκε επίσης ένα πρότυπο σύνολο από στάβλους που περιλάμβαναν μονάδα αναπαραγωγής ζώων για όργωμα, ζώων για παραγωγή γάλακτος και μονάδα αναπαραγωγής αλόγων που χρησίμευαν στις μετακινήσεις των επιστατών και για να σέρνουν τις άμαξες των διευθυντικών στελεχών στις συχνές επιθεωρήσεις των αγρών και των εγκαταστάσεων του κάμπου.
Κτίστηκαν ακόμη στην Αλίαρτο τεράστιες αποθήκες, για την συγκέντρωση της παραγωγής, μηχανουργείο και αποθήκη καυσίμων. Στην έξοδο της σήραγγας Καρδίτσας (Ακραίφνιο) στην Υλίκη κατασκευάστηκε Υδροηλεκτρικό Εργοστάσιο παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος, που με ηλεκτρικό δίκτυο μήκους 13 χλμ. ηλεκτροδοτούσε τον οικισμό και ολόκληρες τις εγκαταστάσεις της εταιρείας στην Αλίαρτο.
Τα νερά της αποξηραμένης λίμνης, υπόγεια από την φύση, αλλα και με κανάλια, με το χέρι του ανθρώπου, καταλήγουν στην αδελφή λίμνη Υλίκη, την ποτίστρα της Αττικής. Πριν από αυτό το γεγονός, το βάθος της Υλίκης δεν ξεπερνούσε τα 4 μέτρα, τώρα η μέση στάθμη της είναι τα 25 με 30 μέτρα.
Τι προκάλεσε η αποξήρανση
Πριν την αποξήρανση οι κάτοικοι γύρω από τη λίμνη ζούσαν σχεδόν πρωτόγονα. Καλλιεργούσαν τις λίγες εκτάσεις που υπήρχαν στις όχθες της λίμνης, αλλά η παραγωγή καταστρεφόταν πολλές χρονιές από τις πλημμύρες. Ακόμη ψάρευαν, κυνηγούσαν ή έβοσκαν γιδοπρόβατα, βόδια και γουρούνια. Με την αποξήρανση δόθηκαν μεγάλες εκτάσεις για εκχέρσωση και καλλιέργεια, πράγμα που άλλαξε και βελτίωσε τη ζωή του τόπου ριζικά.
Άρχισαν να καλλιεργούνται περίπου 250.000 στρέμματα. Απασχολήθηκαν χιλιάδες εργατικά χέρια και έγινε μεγαλύτερης έκτασης καλλιέργεια περισσοτέρων προϊόντων. Εκτός από το σιτάρι καλλιεργείται και βαμβάκι, αραβόσιτος, όσπρια, πεπόνια. Ταυτόχρονα αναπτύσσεται μεγαλύτερη κτηνοτροφία, όπου εκτρέφονται χιλιάδες αιγοπρόβατα και βοοειδή.
Μια άλλη πολύ σημαντική βελτίωση που επέφερε η αποξήρανση είναι αυτή στο θέμα της υγείας, όπου αρχίζει να μειώνεται αρχικά και να εξαφανίζεται στη συνέχεια, η ελονοσία που πριν κυριολεκτικά θέριζε τους κατοίκους.
Πολιτιστική αξιοποίηση
Τα τεχνικά έργα, τα αγροτοβιομηχανικά κτήματα, οι κατοικίες του προσωπικού, οι καλύβες των εργατών, οι νερόμυλοι και το υδροηλεκτρικό εργοστάσιο – κατάλοιπα των εγκαταστάσεων της Αγγλικής Εταιρείας και ταυτόχρονα χνάρια μιας ολόκληρης εποχής – έχουν χαρακτηριστεί από το Υπουργείο Πολιτισμού ως ιστορικά μνημεία.
Η 1η Εφορεία Νεότερων Μνημείων, σε συνεργασία με τον Δήμο Αλιάρτου και τον Οργανισμό Κωπαΐδας, ξεκίνησε το 1994 πρόγραμμα αποκατάστασης των διατηρητέων κτισμάτων και χώρων, καθώς και συντήρηση του μηχανολογικού εξοπλισμού και του αρχειακού υλικού.
Η Κωπαΐδα στην τέχνη
Στις δεκαετίες 1960-1970 στην περιοχή της Κωπαΐδας, γυρίστηκαν πολλές ταινίες του ελληνικού σινεμά, όπως το «Αγάπη και Αίμα», «Ο Αστραπόγιαννος», «η Κόρη του Ήλιου», «Υπολοχαγός Νατάσσα», όπως και η βραβευμένη ταινία «Θανάση πάρε τ όπλο σου», λειτουργώντας σαν φυσικό σκηνικό
Πολύ σημαντική είναι ωστόσο και ο εικαστικός τρόπος με τον οποίο προσεγγίστηκε η περιοχή και το έργο. Σπουδαίες λιθογραφίες και ξυλογραφίες, των Henri Belle και E.Dodwell, αποδίδουν την καθημερινότητα με μια μοναδική απλότητα.
Ρε τι τραβάει κανείς για ένα ποτήρι νερό. Είναι όμως γεγονός πως σχεδόν ποτέ δεν σκεφτόμαστε πως φτάνει το νερό στο ποτήρι μας. Πόσοι άνθρωποι έχουν μοχθήσει ή και χάσει την ζωή τους ακόμα για να γκρινιάζουμε σήμερα εμείς.
Ίσως ο Μορφέας να έχει και ένα δίκιο, να μας μη μας καταδέχεται όλες τις φορές και θα έχει τους λόγους του που μας κρατάει ξύπνιους. Εγω πάντως, εντυπωσιασμένος από τα έργα των ανθρώπων στις μέρες μας, θα κλείσω τα μάτια και θα φέρω εμπρός μου τον Μέγα Αλέξανδρο, να αναθέτει στον μηχανικό του, μεταλλευτή και ταφρωρύχο Κράτη, την αποξήρανση μεγάλου μέρους της λίμνης, πράγμα που έγινε το 335-331 π.Χ.
Τα χρόνια που ξεκίνησε το σήμερα…
Πηγή: carnetdevoyage.gr
Δείτε περισσότερα "Μαθήματα πατριδογνωσίας": https://eduadvisor.gr/index.php/arthra/patridognwsia
