Λέξεις καλοκαιρινές … γιατί τίποτα δεν λέγεται τυχαία!

Είναι η εποχή που κάνει τη διαφορά με πρωταγωνιστή τις καιρικές συνθήκες και την αφόρητη ζέστη του Ελληνικού καλοκαιριού στο γλωσσικό αποτύπωμα τούτων των λέξεων που δεν έχουν μόνο το δικό τους νόημα, αλλά και τη δική τους διαδρομή μέσα από ιστορίες της φύσης και των ανθρώπων, από την πρώτη φορά που ειπώθηκαν έως τη στιγμή που καθιερώθηκαν και πλούτισαν το γλωσσικό μας θησαυρό.

Kαι επειδή, ό,τι λέμε δεν είναι τυχαίο, καθώς οι λέξεις «αλέθονται» καθημερινά στη γλώσσα μας, θα απασχολήσουν τη σημερινή μας στήλη λέξεις και φράσεις με άρωμα εποχής που λέγονται…καλοκαιριάτικα, με όλη τη σημασία της λέξης.

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ Η ΑΛΛΙΩΣ ΘΕΡΟΣ

Καλοκαίρι, λοιπόν, λέξη μεσαιωνική με εμφανή την ετυμολογία της που δημιουργήθηκε «εκ συναρπαγής», δηλαδή με τη γλωσσική διαδικασία της συγχώνευσης σε μία λέξη της φράσης «καλός καιρός».

Ωστόσο έχει διατηρηθεί και η αρχαία λέξη θέρος που προέρχεται από ινδοευρωπαική ρίζα, που δηλώνει τη ζέστη και τη θερμότητα, από την οποία προέρχεται και η λέξη θερμός. Θέρος, βέβαια σημαίνει και θερισμός με το ρήμα θερίζω να σημαίνει αρχικά διέρχομαι το θέρος, περνώ το καλοκαίρι και στη συνέχεια να παίρνει τη σημασία του δρέπω.

Γνωστή η φράση: «Θέρος, τρύγος, πόλεμος» που υποδηλώνει το συναγερμό στη αγροτική ζωή κατά τις γεωργικές εργασίες του θερισμού και του τρύγου.

Εξίσου γνωστή επίσης, μια άλλη φράση που λέγεται με ύφος απειλητικό «Θα το κάνω καλοκαιρινό», όταν προκαλούμε πολλές καταστροφές σε ένα χώρο, καθώς οι θερινοί χώροι έχουν ανοίγματα από παντού.

ΚΑΙ ΜΙΑ ΘΕΣΗ ΣΤΟΝ ΗΛΙΟ

Ο ήλιος, ο ηλιάτορας, κατά την έκφραση του Οδυσσέα Ελύτη, που τόσο τον ύμνησε δεν θα μπορούσε να λείπει από τα λεξιλογικά του καλοκαιριού με φράσεις που δηλώνουν τις υψηλές θερμοκρασίες του.

Λέμε λοιπόν, «στη ντάλα του καλοκαιριού» ή «στη ντάλα του μεσημεριού» αλλά και «ντάλα μεσημέρι» ή «ντάλα ο ήλιος» ή «ντάλα καλοκαίρι» με τη λέξη ντάλα να είναι άμεσο δάνειο από την τουρκική λέξη dal (σκέτο, γυμνό) και να χρησιμοποιείται άλλοτε ως θηλυκό ουσιαστικό που σημαίνει η μέση, το αποκορύφωμα ζεστής μέρας ή περιόδου και άλλοτε ως χρονικό επίρρημα που σημαίνει ακριβώς στη μέση.

Και μια ενδιαφέρουσα κρητική εκδοχή με ίδιο νόημα, στη φράση «Το σύσηλο της μέρας», δηλαδή τη πιο ζεστή ώρα, το καταμεσήμερο, με ξεχωριστή θέση στις κρητικές μαντινάδες:

Στην κάψα του καλοκαιριού, στο σύσηλο τση μέρας
το γέλιο σου κρυγιό νερό και δροσερός αέρας.
Μέσα στην κάψα του σεβντά, στο σύσηλο τση μέρας
γίνεται η σκέψη σου ασκιανός (σκιά) και δροσερός αέρας.

Και μια που τις ηλιόλουστες καλοκαιρινές μέρες οι Έλληνες τις έχουμε συνδέσει με την ακατάπαυστη μουσική υπόκρουση των τζιτζικιών, τα τζιτζίκια δίνουν και αυτά το απαραίτητο λεξιλογικό τους στίγμα στις λέξεις του καλοκαιριού με τη χαρακτηριστική φράση: «σκάει ο τζίτζικας», δηλαδή, κάνει υπερβολική ζέστη, βράζει ο τόπος.

Μια άλλη εκδοχή, όχι αμελητέα, θέλει η φράση «σκάει ο τζίτζικας» να συνδέεται με το «σκάσιμο του τζίτζικα», δηλαδή την εικόνα της εκκόλαψης των τζιτζικιών από τις νύμφες τους στις μεγάλες θερμοκρασίες της αρχής του καλοκαιριού. Δεν λείπουν βέβαια και οι σχετικές παροιμίες που συνδέουν το τζίτζικα με την έλευση και τα σημάδια του καλοκαιριού: «Τζίτζικας ελάλησε, μαύρη ρώγα γυάλισε.» ή κατά μία άλλη εκδοχή« Τζίτζικας ελάλησε, άσπρη ρώγα μαύρισε», αλλά και η φράση: «Αν δεν λαλήσει ο τζίτζικας δεν είναι καλοκαίρι»

Η ΘΕΡΙΝΗ ΡΑΣΤΩΝΗ

ΚΑΙ ΤΑ ΜΠΑΝΙΑ ΤΟΥ ΛΑΟΥ

Η λέξη ραστώνη ισοδυναμεί με την τάση αδράνειας και παθητικής αντιμετώπισης των πραγμάτων, την έλλειψη ενεργού ενδιαφέροντος και έχει ως συνώνυμα τη νωθρότητα, την τρυφηλότητα, τη ραθυμία και την τεμπελιά. Η λέξη ετυμολογείται από το «ράστος»( με υπογεγραμμένη στο άλφα) που είναι υπερθετικός βαθμός του επιθέτου «ράδιος» (εύκολος, άνετος) το οποίο ανάγεται στο επίρρημα ρα που σημαίνει εύκολα.

Ειδικότερα το επίθετο θερινή, όταν προσδιορίζει τη λέξη, αυξάνει λόγω των ιδιαίτερων καιρικών συνθηκών τη σημασιολογική φόρτισή της, με τη λέξη που αποτελεί πλέον δημοσιογραφικό «κλισέ» να δηλώνει την πλήρη αδράνεια των πολιτών την περίοδο του καλοκαιριού, παρά τα σοβαρά πολιτικά γεγονότα που εξελίσσονται.

Αξιοσημείωτο είναι μάλιστα ότι η θερινή ραστώνη σαν διαδικασία κατοχυρώθηκε έμμεσα στην πολιτική ιστορία των μεταπολιτευτικών χρόνων της χώρας μας με μια θρυλική φράση του αείμνηστου Ανδρέα Παπανδρέου που σχετίζεται με το δικαίωμα των απανταχού λουομένων στις ελληνικές θάλασσες να τις απολαύσουν ανέμελοι.

Αν θυμάστε, όταν οι συνεργάτες του του πρότειναν τον Ιούλιο του 1987 να προχωρήσει σε έκτακτες εκλογές, εκείνος απέρριψε την ιδέα λέγοντας: «ε, δεν θα χαλάσουμε και τα μπάνια του λαού».

Από τότε η φράση «τα μπάνια του λαού» που προϋπήρχε βέβαια στα λεξικά, καθιερώθηκε στο δημόσιο πολιτικό και δημοσιογραφικό λόγο.

Με τούτα και με τάλλα, λοιπόν, από αλλού ξεκινήσαμε και αλλού φθάσαμε. Συμβαίνουν βλέπετε αυτά, καθώς στο γοητευτικό ταξίδι της ανίχνευσης των λέξεων υπάρχουν καμιά φορά και τα απρόβλεπτα. Και μην ξεχνάτε, χωρίς τα καλοκαίρια τούτες οι λέξεις δεν θα είχαν νόημα, άσχετα, αν η φράση αυτή λέγεται για εκείνους που θέλουν να αποκρύψουν χρόνια από την ηλικία τους.

Καλή συνέχεια και καλό υπόλοιπο καλοκαιριού.

Πηγή: haniotika-nea.gr

Δείτε περισσότερα "Γλωσσικά... πάθη": https://eduadvisor.gr/index.php/arthra/glwssika